Trùng trùng điệp điệp với những dãy núi đá vôi và những dải đồi trầm mặc muôn hình vạn dạng tồn tại cùng với thời gian, Lục Yên là vùng đất có nhiều dấu tích lịch sử và danh lam thắng cảnh chứa đựng biết bao truyền thuyết làm say đắm lòng người. Nơi dây còn được mệnh danh là vùng đất Ngọc bởi có thứ đá ruby quí hiếm và đá vôi trắng với trữ lượng lớn, cùng với công nghiệp khai thác, chế tác đá trắng mỹ nghệ, là nghề làm tranh đá quí là những điểm đến đầy hấp dẫn. 

Di tích lịch sử khảo cổ học Hắc Y

Di tích lịch sử khảo cổ học Hắc Y thuộc xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên có diện tích là 49.050 m2được công nhận là di tích cấp quốc gia theo quyết định số 38/2001/QĐ – BVHTT ngày 12/7/2001.

 Khu Chùa Tháp Hắc Y 

Vị trí: Chùa tháp đất nung Hắc Y hay còn gọi là miếu Hắc Y, xưa kia tọa lạc trên đỉnh núi Vua Áo Đen. Chùa toạ lạc trên đỉnh đồi Hắc Y thuộc xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên, cách thành phố Yên Bái 80 km

Đặc điểm: Chùa mang kiến trúc độc đáo thời Trần.

Trên đồi Hắc Y có tháp Hắc Y, thành đất, bãi quần ngựa,... những dấu ấn một thời oanh liệt trong lịch sử đấu tranh giữ nước.Tương truyền rằng vào thời vua Hùng Vương thứ 18 có một vị thần rắn hiện hình người mặc y phục đen giúp nhà vua đánh giặc. Nay nhân dân lập miếu thờ dưới gốc cây sui cổ thụ trong khu vực đền Đại Cại. Du khách đứng dưới đền, ngước mắt nhìn núi Vua Áo Đen sừng sững với hình tượng của vị thần linh in trong vách đá trên lưng chừng núi. Phía sau đó là một thung lũng sâu với nhiều vách đá cao thấp, có bàn cờ tiên, ao trời, nhiều động nhỏ và vườn cây ăn quả… cùng với những loại gỗ quý hiếm như: lý, đinh, sến …và một số động vật như linh dương, khỉ…Khu di tích này còn có tháp Hắc Y, đình Bến Lăn, núi thần áo Đen, đền Đại Cại. Các di tích này phần lớn đã bị đổ nát đang được phục chế. Đình Bến Lăn hiện chỉ có những tảng đá kê chân cột đình đường kính 0,72 m. Núi thần áo Đen là một dãy núi đá cao, trên đỉnh có ao cá, vườn cây, dấu tích của công trình tôn giáo thời Lý - Trần. Đền Đại Cại dựng cạnh bờ sông Chảy, mặt chính của đền nhìn ra ngã ba sông và đồi Hắc Y. Đền được dựng trong một khuôn viên rộng, có nhiều cây xanh và đường ven sông tạo vẻ đẹp thâm nghiêm, cổ kính. Tại khu vực Đại Cại, Bến Lăn còn tìm được nhiều công cụ đá cuội có đặc trưng văn hoá Sơn Vi. 

Đền Đại Cại – Một trong chuỗi hạt di sản văn hoá Hắc Y – Đại Cại quý giá.

Có tên cổ là đền Ta Cại - đền Đại Cại ngày nay nằm trên địa phận thôn Sâng, xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái. Sau nhiều lần chuyển đổi vị trí, xây dựng lại, đền Đại Cại nay định vị gần cửa ngòi Tân Lĩnh, bên tả ngạn sông Chảy. Theo sách sử xưa, qua ý kiến của giới khảo cổ học và qua hoạt động lễ hội của cư dân bản địa, khẳng định: Đền Đại Cại là một trong chuỗi hạt di sản văn hoá Hắc Y - Đại Cại quý giá.

Trước thời Tự Đức, đền Đại Cại toạ lạc trên gò Đại Mạo, cạnh miếu Hắc Y, bên bờ phải của cửa ngòi Đại Cại. Đền được làm bằng gỗ tứ thiết, xây dựng theo kiểu chữ đinh. Gian ngoài Đại Bái có chiều ngang xấp xỉ 12m, dọc ngót 5m, cao hơn 3m. Hậu cung chuôi vồ nối liền với Đại Bái: chiều ngang 3,5m, dài gần 8m. Tuy vật liệu bằng gỗ quý hiếm nhưng nghệ thuật kiến trúc thì đơn giản.

Tính đến nay, đền đã trải qua 3 lần di chuyển. Dưới thời Tự Đức, để việc lễ bái của nhân dân thuận tiện, đền được chuyển lần thứ nhất sang gò Đền đối diện với gò Đại Mạo. Đến đời Khải Định, đền được rời đến vị trí hiện nay, cách vị trí trước khoảng 20m nhưng cùng toạ độ. Năm 2001, đền được xây dựng lại với khuôn viên được bố cục hài hoà, hoà quện với cảnh quan hùng vĩ xung quanh. Sau khi đón nhận Bằng “Di tích lịch sử- Khảo cổ học- đền Đại Cại – chùa tháp Hắc Y” ban quản lý đền đưa tượng bà Vũ Thị Ỏn từ phủ chúa vào đền và thờ thêm Đức thánh Trần Nhật Duật lấy ngày tiệc giỗ là ngày 26/8.

Có một sắc phong niên hiệu Lê Cảnh Hưng thứ 44(năm dương lịch 1784), một sắc phong thời Tự Đức, hai sắc phong Khải Định, một sắc phong Thành Thái và một sắc phong Duy Tân, xưa và nay, đền thờ Phật Tam Thế, Tam Toà Vương Quốc Mẫu, Đức Thánh Trần, hầu Đức Thánh Trần còn có Hai quan lớn đệ nhị, quan Hoàng đệ nhị và Cô Cậu. Cạnh đền còn có phủ Chúa thờ bà Vũ Thị Ỏn và hai bà Hầu là Vy Thị Cầm và Vũ Thị Thanh - người đem quân đánh giặc Tào Nương đến Đài Kỵ thì cạn kiệt lương thực, được 2 nữ tướng chi viện nhưng thuyền bị bão đánh đắm sông, ba bà thua trận và “hoá” tại đây.

Đền Đại Cại thờ Phật và chư thánh như nhiều đền khác. Riêng tiệc Chúa bà Vũ Thị Ỏn và hai bà Hầu ấn định vào ngày 25 tháng 2 âm lịch hàng năm. Theo no đình và già làng ở các xã Phan Thanh, Tân Lập, Tô Mậu, Mai Sơn, Lâm Thượng… thuật lại thì lễ tiết có tên là “Bà Chúa khao quân”, tái hiện lễ mừng công hào hùng. Lễ vui, sống động, nghênh đón ba quân chiến thắng trở về. Trong lễ, một người sắm vai nữ tướng đeo kiếm, dáng điệu oai phong hùng dũng tiến ra hướng nhìn ba quân rồi lớn tiếng tuyên bố khao thưởng quân sỹ. Ba quân "dạ" vang rừng núi. Hoa quả, xôi thịt, được đem ra, quân tự tay đón lấy đồ thưởng. Lễ tất cũng do “nữ tướng” điều khiển.

Cách thành phố Yên Bái 73 km theo đường bộ Yên Bái - Lục Yên, cách thị trấn huyện lỵ Lục Yên 11 km theo đường Lục Yên - Yên Bái đền Đại Cại có vị trí thuận lợi cho du khách ghé thăm. Đến chiêm bái đền Đại Cại, khách hành hương sẽ được ngắm cảnh sơn lâm hùng vĩ, tìm hiểu lịch sử, phong tục tập quán bản địa. Nhiều điều vừa bí ẩn, vừa mới mẻ của quần thể di tích Hắc Y - Đại Cại đang chờ du khách khám phá. 

Đền Suối Tiên - xã Tô Mậu

Theo sử sách, đền Suối Tiên xây dựng khoảng năm 1928 – 1929. Di tích đền Suối Tiên, với khuôn viên gần 6000m2, nằm trong không gian đậm đặc văn hóa dân gian các dân tộc Lục Yên, gắn với những truyền tích huyền thoại xa xưa và hệ thống di tích lịch sử văn hóa quốc gia Đền Đại Kại – Hắc Y và khu khảo cổ tháp Chùa Thượng Miện thời Lý – Trần; là vùng đất “Non xanh kỳ thú – hấp dẫn tâm linh – Đất ngọc danh truyền”.

Xung quanh có núi Thắm, núi Hắc Y, núi Bạch Mã với nhiều hang động, trên núi rừng hệ thảm thực động vật, thực vật, vi sinh vật đa dạng, phong phú; những núi đá độc lập, sừng sững kỳ vĩ; phía trước đền là giếng nước quanh năm trong mát, có loài cá bỗng bản địa (dân gọi là cá thần), tạo cho đền cảnh tĩnh lặng, huyền bí. Đặc biệt, trong những năm 1965-1966, các hang động ở khu đền Suối Tiên là nơi cất giấu vũ khí, lương thực phục vụ cho cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước của nhân dân ta.

Với những giá trị lịch sử quan trọng, ngày 04/7/2013, Chủ tịch UBND tỉnh Yên Bái đã ra Quyết định số 792/QĐ-UBND về việc công nhận di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh đền Suối Tiên, xã Tô Mậu.

Qua đây, góp phần tạo điều kiện cho việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích, nhằm giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ hôm nay và mai sau.